[Hỏi & Đáp] Hệ thống miễn dịch là gì? Làm sao để tăng cường hệ miễn dịch?

Có thể ví hệ miễn dịch như người anh hùng thầm lặng, bạn sẽ không cảm thấy sự hiện diện của nó nhưng nếu nó ngừng hoạt động vì bị yếu đi hoặc không thể chống lại virus, vi khuẩn đặc biệt – bạn sẽ bị bệnh. Vậy hệ miễn dịch là gì? Nguyên nhân gây ra suy yếu hệ miễn dịch và làm sao để tăng cường hệ miễn dịch? Bài viết này sẽ đem đến nhiều thông tin cần biết liên quan đến “người anh hùng thần lặng” này. Đừng bỏ qua nhé!

1. Hệ thống miễn dịch là gì?

Hệ thống miễn dịch (tên Tiếng Anh là Immune System) là hệ thống bảo vệ cơ thể vật chủ khỏi những “kẻ xâm lược” bên ngoài gồm vi trùng (như vi khuẩn, vi rút và nấm) và độc tố (hóa chất được tạo ra bởi vi khuẩn). Hệ thống miễn dịch có thể được kích hoạt bởi những thứ mà cơ thể không nhận ra, chúng được gọi là kháng nguyên. Ví dụ về các kháng nguyên bao gồm các protein trên bề mặt của vi khuẩn, nấm và vi rút.

Hệ thống miễn dịch được tạo thành từ các cơ quan, mạng lưới tế bào và nhiều loại protein khác nhau và hoạt động cùng nhau. Các tế bào của hệ thống miễn dịch nằm ở khắp nơi trên cơ thể bao gồm:

• Amidan cổ họng (hay còn gọi là Adenoids) 
• Tủy xương
• Hạch bạch huyết
• Mạch bạch huyết
• Màng nhầy dịch vị đặt trung của ruột
• Lách
• Tuyến ức
• Hạch hai bên cuống họng
• Da
• Niêm mạc mỏng bên trong mũi, họng và bộ phận sinh dục

Có 2 phần chính của hệ thống miễn dịch:

1.1. Hệ thống miễn dịch bẩm sinh

Hệ thống miễn dịch bẩm sinh (tên tiếng anh là native immunity system) là cơ chế miễn dịch tự nhiên được di truyền từ đời này sang đời khác giúp cơ thể luôn trong trạng thái sẵn sàng nhận diện và tấn công các vi sinh vật đang cố gắng xâm nhập và gây hại cho vật chủ. Hệ thống miễn dịch này được tạo thành từ da, giác mạc của mắt và màng nhầy nằm dọc theo đường hô hấp, đường tiêu hóa và đường sinh dục.

Tất cả đều tạo ra các rào cản vật lý để giúp bảo vệ cơ thể con người, chống lại vi trùng có hại, ký sinh trùng (như giun) hoặc tế bào (như ung thư). Hệ thống miễn dịch hoạt động ngay từ khi chúng ta chào đời. Khi nhận ra một “kẻ xâm lược”, các tế bào của hệ thống bao quanh tác nhân gây hại này và giết nó ngay bên trong các tế bào của hệ thống miễn dịch (được gọi là phagocytes).

1.2. Hệ thống miễn dịch thích ứng

Hệ thống miễn dịch thích ứng (tên Tiếng Anh là adaptive immunity system) là cơ chế miễn dịch sản sinh ra các kháng thể để chống lại các vi sinh vật gây mầm bệnh chỉ khi cơ thể tiếp xúc với vi khuẩn hoặc hóa chất đó. Đây còn gọi là quá trình tạo bộ nhớ miễn dịch, ghi nhớ kẻ thù trước đó và kịp thời sản sinh ra các kháng thể để tiêu diệt chúng. Hệ thống miễn dịch bẩm sinh và miễn dịch thích nghi (ứng) không hoạt động riêng lẻ mà phối hợp cùng nhau trong nhiệm vụ bảo vệ cơ thể vật chủ.

Khi cơ thể tiếp xúc với vi sinh vật gây bệnh, miễn dịch thích ứng sẽ sản sinh ra bảo vệ cơ thể. Những kháng thể này được phát triển bởi các tế bào gọi là tế bào lympho B và có thể mất vài ngày để kháng thể hình thành. Nhưng sau lần tiếp xúc đầu tiên, hệ thống miễn dịch sẽ nhận ra kẻ xâm lược và phòng thủ chống lại nó. Bởi vì hệ thống miễn dịch không ngừng học hỏi và thích nghi, cơ thể cũng có thể chống lại vi khuẩn hoặc virus thay đổi theo thời gian. 

2. Tầm quan trọng của hệ miễn dịch 

Có vô vàn mối nguy hại sức khỏe đến từ môi trường sống. Những loại virus, vi trùng mà cơ thể chưa bao giờ gặp phải trước đây cũng có khả năng làm cho bạn bị bệnh chẳng hạn như virus viêm phổi cấp covid-19. Một số virus sẽ chỉ làm cho bạn bị bệnh trong lần đầu tiên tiếp xúc với chúng bao gồm các bệnh như thủy đậu, quai bị nhưng bạn sẽ không bị lại sau khi đã trải qua căn bệnh này. Đó là nhờ hệ thống miễn dịch đã ghi nhớ kẻ thù và nhanh chóng tiêu diệt những kẻ gây rối này trong lần gặp gỡ tiếp theo. 

Có thể ví hệ miễn dịch như người anh hùng thầm lặng, bạn sẽ không cảm thấy sự hiện diện của nó như cách mà các cơ quan nội tạng khác đang làm việc để duy trì hoạt động cho cơ thể. Nhưng nếu nó ngừng hoạt động vì bị yếu đi hoặc không thể chống lại những con virus đặc biệt, bạn sẽ bị bệnh.

Hệ miễn dịch cũng là lực lượng “an ninh” trong cơ thể, nó theo dõi tất cả các bất thường được tìm thấy và phản ứng kịp thời với những bất thường này. Theo đó, bất kỳ vi sinh vật hay virus mới nào xuất hiện trong cơ thể đều được xác định là kẻ thù và hệ miễn dịch sẽ đưa ra một “báo động” để chọn ra kháng thể phù hợp nhằm tấn công kẻ lạ mặt đó.

Hệ miễn dịch có thể nhận ra hàng triệu kháng nguyên khác nhau kích thích đáp ứng miễn dịch trong cơ thể và sản xuất kháng thể. Nếu hệ miễn dịch khỏe mạnh, nó có thể ngăn chặn được nhiều căn bệnh từ cảm cúm cho đến các bệnh ung thư nguy hiểm.

Khi rào chắn tự nhiên này bị suy giảm sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho các vi khuẩn, virus và các loại độc tố tấn công và gây bệnh trên người. Dị ứng hoặc mẫn cảm với một số chất có nguyên nhân đến từ rối loạn hệ miễn dịch. Khi này, hệ miễn dịch sẽ xác định một số yếu tố không nguy hiểm chẳng hạn như protein của hải sản, các hạt phấn hoa, lông động vật,… là đối tượng nguy hiểm cần tiêu diệt.

Hệ miễn dịch sản xuất kháng thể chống lại nó (chất gây dị ứng) hoặc một số phản ứng để ngăn cho các chất này không thể xâm nhập vào cơ thể chẳng hạn như hắt xì, ho,… Một số bệnh lý khác có nguyên nhân đến từ rối loạn hệ miễn dịch bao gồm các bệnh tự miễn (lupus ban đỏ, thiếu máu, viêm khớp dạng thấp, bệnh nội tiết,…) hoặc các bệnh suy giảm hệ miễn dịch (HIV-AIDS, SCID).

Như vậy, nếu không có hệ thống miễn dịch, chúng ta sẽ không có cách nào chống lại những thứ có hại xâm nhập vào cơ thể từ bên ngoài hoặc những thay đổi có hại xảy ra bên trong cơ thể. Tóm lại, nhiệm vụ chính của hệ thống miễn dịch của cơ thể bao gồm:

• Để chống lại vi trùng gây bệnh (mầm bệnh) như vi khuẩn, virus ký sinh trùng hoặc nấm và loại bỏ chúng khỏi cơ thể
• Nhận biết và vô hiệu hóa các chất có hại từ môi trường
• Chống lại những thay đổi gây bệnh trong cơ thể, chẳng hạn như tế bào ung thư

3. Cơ chế hoạt động của hệ miễn dịch là gì

Phản ứng miễn dịch của cơ thể diễn ra như sau: 

Bước 1: Tạo ra hàng rào bảo vệ để ngăn chặn các mầm bệnh và kháng nguyên xâm nhập vào cơ thể

Bước 2: Nếu chúng có thể vượt qua các hàng rào bảo vệ, hệ miễn dịch sẽ sản sinh ra các tế bào bạch cầu cùng nhiều protein khác nhau để tấn công và tiêu diệt các yếu tố không xác định đó trước khi các kháng nguyên của chúng có cơ hội phân chia tế bào và tấn công cơ thể.

Bước 3: Trong trường hợp thất bại vì kẻ thù quá mạnh và lạ, hệ thống miễn dịch bẩm sinh sẽ tăng cường hoạt động để kìm hãm và không cho các vi sinh vật phát triển. Đây cũng là lúc hệ thống miễn dịch thích nghi dần học hỏi và lưu trữ thông tin về mầm bệnh và cách chống lại nó. Sau đó, nếu nó tiếp xúc với vi trùng một lần nữa, nó sẽ nhận ra mầm bệnh ngay lập tức và có thể bắt đầu chiến đấu nhanh hơn.

4. Nguyên nhân hệ miễn dịch bị suy yếu 

Một số người được sinh ra với hệ thống miễn dịch yếu bẩm sinh do khiếm khuyết trong ADN của cha hoặc mẹ hoặc cả hai. Khiếm khuyết này gây ra sự thiếu hụt một số chất miễn dịch bảo vệ cơ thể. Người có hệ miễn dịch yếu bẩm sinh thường dễ nhạy cảm và phát bệnh bởi các vi khuẩn, các bệnh nhiễm trùng. Ngoài ra, hầu hết chúng ta đều được sinh ra với hệ miễn dịch khỏe mạnh. Các nguyên nhân khiến hệ miễn dịch suy yếu bao gồm:

4.1. Tuổi tác

Khi tuổi tác càng cao, khả năng đáp ứng miễn dịch của chúng ta sẽ giảm, điều này góp phần gây ra nhiều căn bệnh nhiễm trùng và nguy cơ ung thư. Không phủ nhận rằng vẫn có một số người già đi một cách khỏe mạnh nhưng kết luận của nhiều nghiên cứu cho thấy so với những người trẻ tuổi, người cao tuổi có nguy cơ mắc các bệnh truyền nhiễm cao hơn và thậm chí là có nhiều khả năng tử vong một khi đã mắc bệnh.

Nhiễm trùng hô hấp cấp (chẳng hạn như dịch Covid-19), cảm cúm và đặc biệt là viêm phổi là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở những người trên 65 tuổi trên toàn thế giới. Không ai biết chắc chắn tại sao điều này xảy ra nhưng một số nhà khoa học nhận thấy rằng nguy cơ gia tăng bệnh tật ở người già tương quan với sự sụt giảm các tế bào T, có thể là do tuyến ức bị teo theo tuổi tác và tạo ra ít tế bào T hơn.

Tế bào T là tế bào quan trọng trong hệ miễn dịch, được sản xuất để chống lại nhiễm trùng. Sự suy giảm tế bào T đồng thời sẽ khiến hệ miễn dịch suy giảm. Ngoài ra, tủy xương người già cũng trở nên kém hiệu quả hơn trong việc tạo ra các tế bào gốc chịu trách sản sinh các tế bào của hệ thống miễn dịch. Bên cạnh đó, vacxin cũng kém hiệu quả hơn ở người già so với các độ tuổi trẻ hơn.

4.2. Chế độ ăn uống

Giống như bất kỳ lực lượng chiến đấu nào “có thực mới vực được đạo”, các chiến bình của hệ miễn dịch cũng cần được nuôi dưỡng thường xuyên nhờ chế độ ăn uống lành mạnh. Các nhà khoa học từ lâu đã nhận ra rằng những người suy dinh dưỡng dễ bị mắc các bệnh truyền nhiễm hơn.

Bên cạnh đó, sự thiếu hụt các vi chất dinh dưỡng khác nhau – ví dụ kẽm, selen, sắt, đồng, axit folic và vitamin A, B6, C và E – có thể khiến hệ thống miễn dịch bị yếu đi. Ngoài ra chế độ ăn uống kém lành mạnh bằng các loại thức ăn nhanh, bia rượu, thuốc lá,… cũng sẽ gây tổn thương lớn cho các cơ quan nội tạng và khiến cơ thể chịu nhiều áp lực trong việc đào thải độc tố. Tất cả đều khiến cho hệ miễn dịch bị ảnh hưởng và yếu đi dần.

4.3. Căng thẳng

Y học hiện đại đồng ý rằng có mối liên hệ chặt chẽ giữa tâm trí và cơ thể. Một loạt các bệnh bao gồm đau dạ dày, nổi mề đay và thậm chí là bệnh tim, có liên quan đến tác động của việc căng thẳng, đặc biệt là căng thẳng kéo dài. Các nghiên cứu phát hiện khi cơ thể căng thẳng, các tế bào kháng virus trong cơ thể sẽ suy giảm và lượng hormone cortisol cao hơn. Cortisol là hormone khiến khả năng đáp ứng miễn dịch bị ức chế làm cho thời gian phục hồi tổn thương chậm hơn.

4. 4. Lười tập thể dục

Giống như chế độ ăn uống lành mạnh, tập thể dục có thể đóng góp cho sức khỏe tổng thể bao gồm hệ thống miễn dịch khỏe mạnh. Tập thể dục thúc đẩy lưu thông máu tốt hơn, cho phép các tế bào và các chất của hệ thống miễn dịch di chuyển tự do trong cơ thể và thực hiện công việc của chúng một cách hiệu quả. Chính vì thế, việc lười vận động không chỉ khiến chúng ta dễ béo phì mà còn dễ mắc bệnh vặt hơn so với người thể thao thường xuyên.

4.5. Sử dụng thuốc điều trị bệnh 

Thuốc kháng sinh, thuốc corticoid, thuốc hóa trị ung thư, thuốc chống thải ghép,… là các loại thuốc gây tác động tiêu cực rất lớn đến hệ miễn dịch. Các loại này sẽ làm ức chế khả năng hoạt động của tế bào miễn dịch cũng như khiến hệ thống miễn dịch phản ứng chậm khi có sự xâm nhập của tế bào lạ, từ đó giảm khả năng chống lại quá trình viêm nhiễm. 

4.6. Ngủ không đủ giấc

Khi cơ thể ngủ, bộ não sẽ truyền tín hiệu để cơ thể bắt đầu phục hồi, sửa chữa các tổn thương trong cơ thể, đồng thời sản sinh ra một số chất giúp điều hòa lại tâm sinh lý, tăng cường sức khỏe và hệ miễn dịch. Nghiên cứu chỉ ra rằng khi một người ngủ không đủ, lượng tế bào Lympo T và bạch cầu Lympo B trong máu có xu hướng giảm. Đây là 2 tế bào quan trọng giúp bảo vệ phòng tuyến miễn dịch của cơ thể khỏi sự xâm nhập và phân chia của các kháng nguyên lạ cũng như tế bào ung thư.   

ĐỌC THÊM: MỘT GIẤC NGỦ NGON GIÚP CƠ THỂ ÍT BỊ NHIỄM VIRUS HƠN THẾ NÀO?

5. Làm sao để tăng cường hệ miễn dịch

5.1. Tiêm vacxin

Vắc xin là chế phẩm mang kháng nguyên có nguồn gốc từ sinh vật gây bệnh hoặc có cấu trúc giống kháng nguyên của vi sinh vật bệnh. Các kháng nguyên này là phiên bản suy yếu của virus để đảm bảo nó không có cơ hội tạo ra các dấu hiệu hoặc triệu chứng của bệnh. Nhưng chúng có thể kích thích hệ thống miễn dịch thích nghi tạo ra các kháng thể mới.

Từ đó, hệ thống miễn diễn dịch sẽ ghi nhớ kẻ thù và biết cách bảo vệ cơ thể ở lần chạm trán tiếp theo trong tương lai. Đó là nguyên nhân vacxin giúp tăng cường hệ thống miễn dịch. Tuy nhiên, một số vacxin có thể gây tác dụng phụ không mong muốn như sốt, đau nhức và sưng tấy tại chỗ tiêm.

5.2. Hạn chế lạm dụng thuốc kháng sinh

Kháng sinh được sử dụng để ức chế và tiêu diệt vi khuẩn xâm hại cơ thể. Ở nồng độ thấp, kháng sinh thường không gây hại cho cơ thể nhưng việc thường xuyên lạm dụng kháng sinh cũng sẽ gây suy yếu hệ thống miễn dịch và khiến vi khuẩn kháng thuốc. Bạn có thể hiểu rằng, việc sử dụng kháng sinh chính là một giải pháp can thiệp nhân tạo để tiêu diệt vi khuẩn thay vì đặt niềm tin vào hệ thống miễn dịch của chính mình.

Thuốc kháng sinh không chỉ tấn công vi khuẩn mà nó diệt cả vi khuẩn có lợi (ruột, đường hô hấp,…) và  đặc biệt các tế bào kháng thể của hệ miễn dịch. Nếu những tế bào này chết, khả năng phòng thủ của cơ thế sẽ giảm xuống kéo theo sự suy giảm của hệ miễn dịch.

Như vậy, trừ trường hợp theo phải dùng theo chỉ định của bác sĩ, bạn nên hạn chế sử dụng loại thuốc này. Đối với một bệnh vặt như cảm mạo, cảm cúm,.. bạn có thể tham khảo các biện pháp chữa trị tự nhiên bằng xả, gừng, tỏi, cam,… 

5.3. Thức ăn 

Các chất dinh dưỡng bạn nhận được từ thực phẩm, đặc biệt là thực phẩm có nguồn gốc thực vật như trái cây, rau, thảo mộc và gia vị, rất cần thiết để giữ cho hệ thống miễn dịch hoạt động tốt. Nhiều loại thực phẩm có nguồn gốc từ thực vật cũng có đặc tính kháng virus và kháng khuẩn, giúp chúng ta chống lại nhiễm trùng. Kẽm, folate, sắt, selen, đồng và vitamin A, C, E, B6 và B12 có được từ thực phẩm lành mạnh cũng là các chất dinh dưỡng giúp tăng cường hệ thống miễn dịch.

Ví dụ: Nghiên cứu cho thấy thiếu vitamin C  có thể làm tăng khả năng nhiễm trùng. Vì cơ thể chúng ta không tự sản xuất loại vitamin hòa tan trong nước này, vì vậy chúng ta cần có được nó thông qua các loại thực phẩm (như trái cây họ cam quýt, quả kiwi và một số loại rau họ cải). Bạn có thể nhận được 95 miligam (mg), hoặc 106 phần trăm lượng vitamin C hàng ngày bằng cách ăn một nửa cốc ớt đỏ.

Protein cũng rất quan trọng cho sức khỏe miễn dịch vì các axit amin trong protein giúp xây dựng và duy trì các tế bào miễn dịch.Việc thiếu các chất dinh dưỡng đa lượng này có thể làm giảm khả năng chống nhiễm trùng của cơ thể. Khi nói đến một chế độ ăn uống hỗ trợ sức khỏe miễn dịch tốt, hãy tập trung vào việc kết hợp nhiều thực vật và thực phẩm có nguồn gốc thực vật.

Bạn nên thường xuyên bổ sung trái cây và rau vào thực đơn bữa ăn như cà rốt, bông cải xanh, ớt chuông đỏ, quả mơ, trái cây họ cam quýt (như cam, bưởi, quýt), và dâu tây. Đây đều là những nguồn vitamin A và C dồi dào. Bên cạnh đó, các loại hạt cũng sẽ cung cấp protein, vitamin E và kẽm giúp bạn luôn khỏe mạnh. Các nguồn bổ sung protein và kẽm khác bao gồm hải sản, thịt nạc và thịt gia cầm.

5.4. Kiểm soát căng thẳng

Như chúng đã biết ở trên, căng thẳng kéo dài dẫn đến nồng độ hormone cortisol tăng cao. Khi nồng độ cortisol liên tục cao, về cơ bản, nó sẽ ngăn hệ thống miễn dịch hoạt động và bảo vệ cơ thể trước các mối đe dọa tiềm tàng từ virus và vi khuẩn. Chính vì thế, để tăng cường hệ miễn dịch, thái độ sống cũng rất quan trọng. Bạn có thể học cách kiểm soát căng thẳng bằng thiền, học vẽ, tư vấn tâm lý, matxa cơ thể hoặc chỉ đơn giản là chia sẻ những điều phiền muộn trong cuộc sống với gia đình, bạn bè để tìm thấy sự an ủi và lời khuyên.

5.5. Tập thể dục thường xuyên 

Tập thể dục thường xuyên làm giảm nguy cơ phát triển các bệnh mãn tính (như béo phì, tiểu đường loại 2 và bệnh tim), cũng như nhiễm virus và vi khuẩn, theo đánh giá trên Frontiers in Immunology vào tháng 4 năm 2018 .Tập thể dục cũng làm tăng sự giải phóng endorphin (một nhóm hormone làm giảm đau và tạo cảm giác khoái cảm) giúp kiểm soát căng thẳng, từ đó cải thiện phản ứng miễn dịch.

Các nghiên cứu xem xét cách tập thể dục ảnh hưởng đến cơ thể ở cấp độ tế bào cho thấy rằng các hoạt động thể chất có thể làm cho hệ thống miễn dịch của bạn cảnh giác hơn bằng cách ra tín hiệu cho các tế bào miễn dịch đi khắp cơ thể để tìm kiếm các tế bào bị hư tổn hoặc bị nhiễm bệnh nhằm kịp thời ngăn chặn các vi khuẩn, virus lạ đang “ủ mưu” xâm nhập vào cơ thể.

5.6. Ngủ đủ giấc

Khi ngủ đủ giấc, cơ thể sẽ sản xuất các tế bào miễn dịch quan trọng như cytokine (một loại protein có thể chống lại quá trình viêm), tế bào T (một loại tế bào bạch cầu điều chỉnh phản ứng miễn dịch) và interleukin 12 (một cytokine tiền viêm). Tổ chức National Sleep, Hoa Kỳ khuyến nghị tất cả người trưởng thành nên ngủ ít nhất 7 tới 9 giờ mỗi đêm để tối ưu hóa sức khỏe. Hệ miễn dịch khỏe mạnh chính là tấm khiêng ngăn chặn các con virus nguy hiểm.

Việc ăn uống healthy hay thể thao thường xuyên là những điều kiện cần nhưng vẫn chưa phải là điều kiện tiên quyết. Giấc ngủ không chất lượng >> nền tảng hệ miễn dịch không có >>> các hình thức sống lành mạnh khác cũng sẽ bị hạn chế phần nào.

ĐỌC THÊM: CẢNH BÁO NGUY HIỂM SỨC KHỎE KHI NẰM NỆM CŨ MÙA COVID-19 

Bài viết đã chia sẻ chi tiết về tầm quan trọng của hệ miễn cũng như các biện pháp giúp tăng cường hệ miễn dịch mà bạn có thể bắt đầu thực hiện ngay bây giờ. Hy vọng bài viết đã trả lời được hết thắc mắc của bạn liên quan hệ thống miễn dịch rồi nhé. Chúc bạn luôn ngủ ngon giấc mỗi đêm vì giấc ngủ là nền tảng của một hệ miễn dịch khỏe mạnh!

——————– 

Nguồn tham khảo: 

• https://www.health.harvard.edu/staying-healthy/how-to-boost-your-immune-system
• https://www.urmc.rochester.edu/encyclopedia/content.aspx?ContentTypeID=90&ContentID=P01665
• https://www.vinmec.com/vi/tin-tuc/thong-tin-suc-khoe/co-che-hoat-dong-cua-he-mien-dich/